Internationale fitnessgoeroe opende in 1887 de eerste sportschool van Nederland

Het is 14 oktober 2025 de honderdste sterfdag van Eugen Sandow. Niemand kent zijn naam nog, maar hij legde de basis voor de moderne fitness met personal trainers – óók in Nederland

Ruim één op vijf Nederlandse sporters gaat minimaal één keer per week naar fitness of een conditietraining. Daarmee zijn deze sporten veruit de grootste van ons land, ruim voor hardlopen (9,1%) en voetbal (7,1%).

Bodybuilder

Het is zeer onwaarschijnlijk dat deze beoefenaars ooit hebben gehoord van Eugen Sandow, die op 14 oktober 1925 overleed. Hij werd in 1867 geboren als Friedrich Wilhelm Müller in het toenmalige Pruisen. Vanaf zijn 19e jaar toonde hij tijdens optredens zijn gespierde lichaam, alsof hij een levend klassiek Romeins beeld was. Deze Pruis was daarmee de eerste bodybuilder, zoals we dat nu noemen.

Onder de nam Eugen Sandow maakte hij grote reizen en kwam zo ook in Nederland terecht. In december 1887 werd hij aangekondigd in een advertentie in het Onafhankelijk Israëlitisch Orgaan voor Nederland. Samen met zijn toenmalige partner Attila gaf hij shows in Théatre American in de Kalverstraat in Amsterdam. Enkele weken later kwam hij in actie bij een worstelwedstrijd, toen nog onbekend in Nederland.

Die optredens hadden een grote invloed op Toon Abspoel, een krachtpatser uit Utrecht, die inmiddels in Amsterdam woonde. Hij ging bij Sandow in de leer, waarover hij schreef in Het Boek der Sporten, onder redactie van Jan Feith.

Op deze beelden uit 1903 is Sandow in actie te zien als bodybuilder:

Eerste sportschool

Dat gebeurde allemaal op een bovenverdieping op het Damrak, waar de eerste sportschool van Nederland in gebruik werd genomen. Er werd gewerkt volgens de Sandow-methode, waarmee bedoeld werd dat er vooral halters werden gebruikt van enkele kilo’s zwaar. Dat was nieuw, omdat het tot dat moment de gewoonte was om alleen hele zware gewichten te gebruiken. Niemand hoefde dus een krachtpatser zijn voordat die begon met zijn trainingen. Dankzij Sandow was opeens iedereen in staat om hiermee te beginnen.

En ook dat was vermoeiend, wist Abspoel. "Het onafgebroken, soms wel enige honderden malen achtereen strekken, buigen, heffen der armen brengt, zelfs met een twee kilogram gewicht, na vrij korten tijd het zweet des aanschijns tevoorschijn en vermoeit de armspieren geducht."

Meteen daarop volgden koudwaterdouches en een massage – al snel goed om het bovenlichaam zichtbaar te ontwikkelen. "Vooral bij de nog weinig ontwikkelde beginners waren de resultaten het spoedigst waar te nemen, daar zij na een veertiendaagsche oefening zichtbaar in krachten waren toegenomen."

Leiden

Een maand later meldde Sandow zich in een studentenkroeg in Leiden met het aanbod om daar enkele optredens te verzorgen. Op 26 januari 1888 deed hij dat voor de eerste keer, wederom samen met Atilla. Met succes, zo schreef het studentenblad Vox Studiosorum: ‘Ieder, die een oog en hart heeft voor lichaamsoefeningen en spierkracht, stond verstomd over de onmogelijke toeren, die beiden en vooral Sandow getoond hadden.’

Sandow begon daarom meteen met een vijftiendaagse cursus voor de studenten. "Wij kunnen onzen lezers zeer een kennismaking met de heeren Attila en Sandow aanbevelen", aldus het studentenblad. Gedurende dat jaar gaf hij zo veel lessen en introduceerde daarmee de krachtsport op de universiteit in Leiden.

Dat gold ook voor Amsterdam, merkte Abspoel in 1900 op. "Na Sandow's optreden alhier en elders scheen de liefhebberij voor gewichtheffen in ons land meer en meer toe te nemen. Langzamerhand werden ook eenige athletische vereenigingen opgericht waarvan enkele uitsluitend het gewichtheffen en worstelen ten doel hadden."

Personal trainer

Sandow is waarschijnlijk ook de eerste personal trainer geweest, waarbij hij zijn programma’s afstemde op zijn klant. Hij deed dat zelfs via de post voor mensen die zelf niet naar zijn sportscholen konden komen.

De benodigde halters en apparatuur voor deze privé-oefeningen konden ze dan weer bij Sandow kopen– een commerciële kaskraker. Zo was er Sandow’s Developer, een combinatie van rubberkoorden en halterhulpstukken. Sandow’s Symmetrion was speciaal voor vrouwen als thuistrainingsmachine. Sandows exerciser bestond uit elastische kabels, die aan de muur werden bevestigd om zo de spieren te ontwikkelen.

Ter bevordering van de verkoop van zijn lichaam en attributen maakte Sandow maximaal gebruik van de nieuwste ontwikkelingen in de media, zoals de opkomst van de fotografie en de film. Dat is dan ook de reden dat we een eeuw na zijn dood relatief veel materiaal van hem hebben.

Uiteindelijk hield deze pionier het twee jaar uit in Nederland, waarna hij zijn wereldreis vervolgde naar Australië, Zuid-Afrika en India. Sandow overleed negen dagen na Toon Abspoel, zijn beste Nederlandse leerling.

Foto boven de tekst: Academische figuurstudie van Eugen Sandow - 1894. Foto: Rijksmuseum, Netherlands - Public Domain (Via Europeana)

Fotobijscrhift onder: Sandow introduceert een jongens instituut in Adelaide. Foto: Wellcome Collection, United Kingdom - CC BY (Via Europeana)