De Netflix-serie The Queens Gambit is een grote hit en vestigt ook in Nederland de aandacht op het schaken. En dat precies 85 jaar na de wereldtitel voor Max Euwe uit Amsterdam, die zorgde voor een heuse schaakgolf. Rugnummers verzet de stukken.
Het woord 'schaakgekte' is al gevallen vanwege de nieuwste hit van Netflix. De schaakborden zijn niet aan te slepen, ook de online-varianten. "Schaken heeft normaal een stoffig imago", aldus het Algemeen Dagblad vorige week, "maar opeens is het helemaal hip." De schaakverenigingen hopen ondertussen op een stroom nieuwe leden, maar daarvan is geen sprake – natuurlijk niet.
Wie in Nederland droomt van een heuse schaakgolf hoopt in feite op hetzelfde wat exact 85 jaar geleden gebeurde. Op 15 december 1935 werd Max Euwe wereldkampioen schaken, nog steeds als enige Nederlander ooit. Dat deed hij in Amsterdam, zijn eigen stad, tijdens een tweekamp tegen Aleksandr Aljechin.
Euwe was daarvoor al zeer populair, maar wat er na het winnen van die wereldtitel gebeurde, sloeg alles. Bij de beslissende wedstrijd in Theater Bellevue aan de Leidsekade had de politie de nodige moeite om de oprukkende schaakmassa’s in bedwang te houden. Er waren maar 1.250 zitplaatsen, maar toch mochten er 1.600 mensen naar binnen. Bij het gebouw van de Telegraaf elders in de stad volgden ook nog eens ruim 1.500 mensen de wedstrijd, net als in het onderkomen van de jongerenorganisatie A.M.J.V.
Voor het huis van Euwe verzamelde zich nog diezelfde avond een zingende massa, maar de echte huldiging volgde twee dagen later in het Carlton Hotel in het centrum van Amsterdam met een feestmaaltijd en ongetwijfeld een stortvloed aan toespraken. "De overweldigende belangstelling van dezen avond", zo vatte Euwe het bondig samen, "was een unicum in de Nederlandsche schaakwereld." Het feest werd compleet met ook nog een koninklijke eretitel voor de Nederlandsche Schaakbond.
Deze wereldtitel leidde tot een heus Euwe-effect met een opvallende stijging van het aantal nieuwe schaakclubs, zo blijkt uit cijfers van de Sportdatabank van onderzoeksinstituut Huygens ING, samengesteld door Michel van Gent. Tussen 1900 en 1935 werden er 376 schaakclubs opgericht, een gemiddelde van ruim tien per jaar. In de vijf jaren ná de wereldtitel kwamen er 305 clubs bij – een jaarlijks gemiddelde van 61! Van Gent: “Alleen al in de socialistische sportbond werden in de eerste twee maanden van 1936 zeker achttien schaakgroepen opgericht.”
Tot 1940 werden er maar liefst negen schaakclubs vernoemd naar Euwe zelf. De eerste werd al in 1922 in Amsterdam opgericht met als doel om het schaken onder arbeiders te verspreiden. Euwe ontsteeg zelfs de verzuiling, want naast die arbeidersclub waren er katholieke, liberale en protestantse schaakclubs die zijn naam gebruikten. Zelfs de koningin lukte dat niet, want die had geen socialistische vrienden.
Dankzij Euwe werd Nederland zo overspoeld door de Eerste Schaakgolf. Dat is zeer uitzonderlijk, want het is in anderhalve eeuw maar vier keer voorgekomen dat succes in de topsport heeft geleid tot een structurele groei van de sport. Die andere drie waren het Nederlandse hockeyteam op de Olympische Spelen van 1928, judoka Anton Geesink in de jaren zestig en darter Raymond van Barneveld rond de eeuwwisseling.
Voor de rest bestaat er géén Epke-effect, géén Dafne-effect en géén handbalvrouwen-effect - wat voor effect dan ook. Integendeel, want in de meeste gevallen dáálde het ledental meestal na zo’n topprestatie, zoals bij de wereldtitel van de honkballers, de vele medailles van de handbalvrouwen en het olympisch goud van Epke Zonderland.
De huidige schaakhype doet daarom eerder denken aan de Disney-film 101 Dalmatiërs uit 1996 dan aan het Euwe-effect van 1935. Iedereen wilde 25 jaar geleden die schattige honden in huis hebben, maar dat die ook behoefte hadden aan eten, aandacht en buitenlucht was even vergeten. Al snel zaten de dierenasiels propvol.
Het is dat er geen schaakasiels bestaan voor eenzame lopers, torens en pionnen, want anders zouden die over een half jaar net zo vol zitten als een dierenopvang na een Disney-film. Het Netflix-effect bestáát niet, zoals ook het Epke-effect of het Dafne-effect niet bestaat. Alleen het Euwe-effect bestaat, maar dan wel in 1935.
Fotobijschrift: Max Euwe (rechts) voor een schaakpartij tegen J.R. Capablanca in 1931. Foto: Stadsarchief Amsterdam / Vereenigde Fotobureaux N.V
